મિત્રો, Alankar in Gujarati (ગુજરાતીમાં અલંકાર) વ્યાકરણની દ્રષ્ટિએ ખુબજ મહત્વનો વિષય છે. કેમ કે દરેક સરકારી નોકરીની ભરતીમાં આ ટોપિકમાંથી ઓછામાં ઓછા 2 થી 3 માર્ક્સના પ્રશ્ન પુછાતા હોય છે. તેથી આ ટોપિકને છોડી દેવાની ભુલ ક્યારે પણ કરવી જોઇએ નહી. અલંકારના મુખ્ય 2 પ્રકાર છે, શબ્દાલંકાર અને અર્થાલંકાર. આ બંને અલંકારના તેના નિયમો આપવામાં આવેલા છે. આ નિયમો આપે કંઠસ્થ કરવાના રહેશે. જેથી શબ્દાલંકાર અને અર્થાલંકારમાં પુછવામાં આવનાર કોઇ પણ અલંકાર આપ સરળતાથી ઓળખી શકશો અને પરીક્ષામાં તમારા માર્ક્સને ફિક્સ કરી શકશો. આ લેખમાં આપણે ફક્ત પરીક્ષાલક્ષી માહિતી મેળવીશુ. તો ચાલો શરૂઆત કરીએ.
Alankar in gujarati | અલંકાર
અલંકારના પ્રકાર વિશે સમજતા પહેલા આપણે અલંકાર શું છે. અને ગુજરાતી વ્યાકરણમાં અલંકારનું શુ મહત્વ છે. એના વિશે વાત કરીએ.
અલંકારનો સામાનાર્થી શબ્દ આભુષણ થાય છે. જે રીતે માણસો પોતાની શોભામાં વધારો કરવા માટે આભુષણનો ઉપયોગ કરે છે. તેજ રીતે ભાષામાં પણ તેની શોભા વધારવા માટે અલંકારનો ઉપયોગ થાય છે. એવુ કરવાથી ભાષા વધુ સુંદર અને મનોહર બને છે. જે સાંભળનારને મંત્રમુગધ કરી દે તેવી બને છે.
આપણે શરૂઆતમાં જોયુ તેમ અલંકારના મુખ્ય બે પ્રકાર પડે છે. જે નીચે મુજબ છે.
- શબ્દાલંકાર
- અર્થાલંકાર
હવે આપણે ઉપર મુજબના મુખ્ય બે પ્રકારમાં આવતા અલંકારના પ્રકારોની માહિતી મેળવીએ.
શબ્દાલંકાર (Shabdalankar) અને તેના (Shabdalankar) ના પ્રકારો
જે અલંકારમાં શબ્દો દ્વારા ચમત્કૃતિ લાવવામાં આવે એટલે શબ્દોને આકર્ષિત બનાવવામાં આવે છે. જેને શબ્દાલંકાર કરવામાં આવે છે. શબ્દાલંકારના મુખ્ય પ્રકારો નીચે મુજબ છે.
1. વર્ણાનુપ્રાસ/વર્ણસગાઇ (Varnanupras Alankar) :
- પંક્તિમાં એકનો એક વર્ણ વારંવાર આવે છે.
- મિત્રો, આ અલંકારના નામને ધ્યાનથી વાંચશો તો તમને તરત સમજાય જશે. જેમકે, વર્ણાનુપ્રાસ= વર્ણ+અનુપ્રાસ. વર્ણ વચ્ચે પ્રાસ છે.
ઉદાહરણ (Example of Varnanupras Alankar):
- પ્રીત કરુ પ્રેમથી પ્રગટ થશે. (હાઇલાઇટ કરેલ વર્ણને જુઓ જે પુનરાવર્તન થાય છે.)
- કામીની કોકિલા કેલી કૂજન કરે. (કવિ કાન્ત)
- મીઠા મધુને મીઠા મેહુલા રે લોલ. (બોટાદકર ‘જનની’)
- સાગરે ભાસતી ભવ્ય ભારતી.
- ઝુંકી ઝાડના ઝૂંડની ઝાઝી ઝાડી.
2. શબ્દાનુપ્રાસ/યમમ (Shabdanupras/Yamak Alankar):
- સમાન ઉચ્ચારવાલા શબ્દોનું પુનરાવર્તન થાય.
- અહિં તમારે યાદ રાખવું કે વર્ણાનુપ્રાસ અલંકારમાં વર્ણનું (અક્ષર) પુનરાવર્તન થાય છે. જ્યારે શબ્દાનુંપ્રાસ અલંંકારમાં સમાન શબ્દનું પુનરાવર્તન થાય છે.
ઉદાહરણ (Example of Rupak Alankar)
- હવે રંગ બની તંગ, મચાવી જંગ, પિયોજી ભંગ. (આ ઉદાહરણમાંં રંગ, તંગ, જંગ અને ભંગ સમાન ઉચ્ચારવાળા શબ્દો છે.)
- મન ગમયંતી, બોલ દમયંતી નળે પાડ્યો સાદ.
- ડોલેરે મન ડોલે વનવન.
- ચાલિયો મતવાલી નથી નમાલી, નવા લોહીના લાલી.
- ગતિને મતિને વિમળ મતિનો મૂંઝવી રહ્યા.
3. અંત્યાનુપ્રાસ (Antyanupras Alankar)
- બે પંક્તિઓના અંતે સમાન ઉચ્ચારવાળા શબ્દો આવે.
- અલંકારના નામ પ્રમાણે બે પંક્તિના અંતમાં સમાન ઉચ્ચાર વાળા શબ્દો હોય છે.
- પ્રાસ એટલે ઉચ્ચારની સમાનતા.
ઉદાહરણ (Exaple of Antyanupras Alankar):
- જામી ગઈ તરત ઘોર કરાલ રાત, લાગી બધે પ્રસરવા પૂર મહી વાત. (ઉદાહરણમાં બે પંક્તિ છે. જેમાં પ્રથમ પંક્તિના અંતમાં રાત અને બીજી પંક્તિના અંતમાં વાત છે. જે બંને શબ્દો પંક્તિના અંતમાં પ્રાસ બેસાડે છે.)
- એક મુરખને એવી ટેવ, પથ્થર એટલા પુજે દેવ.
- કાળી ધોળી રાતી ગાય, પીએ પાણી ચરવા જાય.
4. પ્રાસસાંકળી/આંતરપ્રાસ (Antarpras Alankar) :
- પહેલા ચરણના છેલ્લા શબ્દ અને બીજા ચરણના પહેલા શબ્દનો પ્રાસ રચાય છે.
ઉદાહરણ (Example of Antarpras Alankar)
- પ્રેમ પદારથ અમે પામીએ, વામીએ જન્મ મરણ જંજાળ. (અહીં પ્રથમ વાક્ય ના અંતમાં પામીએ શબ્દ અને બીજા વાક્યની શરૂઆતમાં વામીએ શબ્દ વચ્ચે પ્રાસ બેસે છે.)
- વિદ્યા ભણીયો જેહ, તેહ ઘેર વૈભવ રૂડો. (શામળ)
- જાણી લે જગદીશ. શીશ સદગુરુને નમી.
- હું તો તારી સંગાથે આવ્યો, લાવ્યો કસુંબીનો રંગ.
અર્થાલંકાર અને તેના પ્રકાર
જે અલંકારના અર્થ દ્વારા ચમત્કૃતિ લાવવામાં આવતી હોય અને સમગ્ર વાકયમાં અર્થનું મહત્વ હોય તે અર્થાલંકાર કહેવા છે.
1. ઉપમા (Upama Alankar)
- ઉપમેયને ઉપમાન સાથે સરખારવવામા (સરખામણી) આવે છે.
Alankar in Gujarati
‘દમયંતીનું મુખ ચંદ્ર જેવું છે.’
આ વાક્યમાં દમયંતી ઉપમેય છે, ચંદ્ર ઉપમાન, જેવું ઉપવાચક અને સુંદર સાધારણ ધર્મ છે.
- ઉપમેય– જેની સરખામણી કરી હોય તે.
- ઉપમાન- ઉપમેયની જેની સાથે સરખામણી કરી હોય તે.
- ઉપમાવાચક– સરખામણી દર્શાવતો શબ્દ.
- સાધારણ ધર્મ- ઉપમેય અને ઉપમાન વચ્ચે કોઇ બાબતમાં સમાનતા છે તે દર્શાવતો શબ્દ.
ઉપમાવચક શબ્દો: જેવો, જેવી, જેવા, જેવુ, શો, શી, સમુ, સમાન, માફક, પેઠે, સમોવડું.
ઉપમા અલંકારના ઉદાહરણ (Example of Upma Alankar) :
- કમળ જેવો ખીલતો દિવસ. (અહીં કમળની સરખામણી દિવસ સાથે કરવામાં આવેલ છે. જેમા ઉપમાવાચક શબ્દ ‘જેવો‘ છે.
- અમારા એ દાદા વિપુલ વડના ઝુંડ સરખા.
- ગુલછડી સમોવડી બાલિકા હતી.
- હીરાના કણિકા સમાન તારા.
- દાડમકડી શા દાંત.
- હો સુખડ સમુ ઉર મારુ.
યાદ રાખો: ઉપમા અલંકારમાં ઉપમાવાચક શબ્દો યાદ રાખવા.
Your Complete Guide to Excelling in Online Exams
આ પણ વાંચો.
2. રૂપક અલંંકાર (Rupak Alankar)
- ઉપમેય અને ઉપમાન વચ્ચે એકરૂપતા હોય છે. — બંને એકજ
રૂપક અલંકારના ઉદાહરણ (Example of Rupak alankar) :
- દમયંતીનું મુખ એટલે ચંદ્ર.
- એની જીવનવાડી કરમાય ગઈ.
- અમે રે સુકુ રૂનું પુમડું.
- તુ ઢાળ ઢોલિયો હુ ગઝલનો દીવો કરુ- મનોજ ખંડેરિયા.
- આ નભ ઝુક્યું તે કાનજી, ને ચાંદની તે રાધા રે. – પ્રિયકાંત મણિયાર
- સંસારસાગર તરવો મુશ્કેલ છે. – મીરાબાઇ
- રામરમકડુ જડ્યુ રાણાજી મને.
- સાહ્યબો મારો ગુલાબનો છોડ.
- પ્રીતિકાંઠાના અમેરે પારેવાં.
- પીતમ સાગર વિના સુનાજી રે.
3. ઉત્પ્રેક્ષા અલંંકાર (Utpreksha Alankar)
- ઉપમેય જાણે ઉપમાન હોય તેવી સંભાવના/તર્ક/કલ્પના કરવામાં આવે છે.
ઉપમાવાચક શબ્દો: જાણે, રખે, શકે
ઉપવાચક અલંકારના ઉદાહરણ (Example Of Utpreksha Alankar):
- હૈયું જાણે હિમાલય.
- હિમાલય જાણે રૂનો ઢગલો.
- આ ડાળ જાણે કે રસ્તા વસંતના. – મનોજ ખંડેરિયા
- રખે ભાણેજ ન મરે કૃષ્ણ કીધો વિચાર.
- મહેલની અટારીએ ઊભી દમયંતી શુંં (જાણને ના અર્થમાં) ચંદ્ર ચડ્યો આકાશે.
4. વ્યતિરેક અલંકાર (Vyatirek Alankar)
- ઉપમેયને ઉપમાન કરતાં ચઢિયાતુ દર્શાવવામાં આવે છે.
વ્યતિરેક અલંકારના ઉદાહરણ (Example of Vyatirek Alankar):
- પુ. બાપુનુ હ્રદય ફૂલથીએ કોમળ હતું. (અહીં બાપુના હ્રદયને ફુલથી પણ વધારે કોમળ દર્શાવેલ છે. )
- સુદામાના વૈભવ આગળ કુબેર તે કોણ માત્ર ?
- તેની વાણી અમૃતથીએ મીઠી લાગે.
- વઢકણી વહૂની જીભ તો અંગારાથીએ ગરમ.
- તલવારથી તેજ તારી આંખલડીની ધાર છે.
5. અનન્વય અલંકાર (Ananvay Alankar)
- ઉપમેયને ઉપમેય સાથે સરખાવવામાં આવે છે. – ઉપમેય – ઉપમેય ની સરખામણી.
અનન્વય અલંકારના ઉદાહરણ (Example of Ananvay Alankar) :
- મા તે મા.
- ગાંધીજી તે ગાંધીજી.
- આખરે દરિયો તે દરિયો.
- ગિલાનો છોકડો એટલે ગિલાનો છોકડો.
6. વ્યાજસ્તુતિ અલંકાર (Vyajstuti Alankar)
- વખાણ દ્વારા નિંદા, નિંદા દ્વારા વખાણ.
વ્યાજસ્તુતિ અલંકારના ઉદાહરણ (Example of vyajstuti Alankar) :
- ધન્ય છે તારી બહાદુરીને ઉંદર જોઇ નાઠો.
- તમે ખરા પહેલવાન ! ઊગતો બાવળ કુદી ગયા.
- ગાંધીજી હિંસા અને અસત્યના કઠ્ઠર વેરી હતાંં.
7. સજીવારોપણ અલંકાર (Sajivaropan Alankar)
- પ્રકૃતિના તત્વો, પશુ, પંખી, નિર્જીવ, પદાર્થમાં માનવ સ્વભાવનું આરોપણ કરવું.
સજીવારોપણ અલંકારના ઉદાહરણ (Exaple of Sajivaropan Alankar):
- શકુંન્તલાના વિદાય ટાણે આશ્રમના ઝાડવા રડતા હતાંં. (અહીં શકુન્તલા સજીવ છે. આશ્રમના ઝાડવા પ્રાકૃતિક તત્વ છે.)
- ઘડિયાળના કાંટા ઉપર હાફ્યાં કરે છે સમય.
- રોતા ઝરણાની આંખ લ્હોવી હતી. – ઉમાંશંકર જોશી
- નદીની રેતમાં રમતુ નગર મળે ન મળે. – આદિલ મન્સુરી
- ને આ બુઢ્ઢોઢો વડ પણ નકારે જ માથુ હલાવી. – ઉમાશંકર જોશી
8. શ્લેષ અલંકાર (Shlesh Alankar)
- પંક્તિમાં એક શબ્દના એકથી વધુ અર્થ થાય.
શ્લેષ અલંકારના ઉદાહરણ (Example of Shlesh Alankar) :
- ચોમાસુ આવતા સૃષ્ટિ નવુ જીવન મેળવે છે.
- આ રમણીનો રાગ કોને મુગ્ધ ન કરે.
- તમે પસંદ કરેલુ પાત્ર પાણી વિનાનું છે.
- બા ગુજરી ગયા.
- રવિને પોતાનો તડકો ન ગમે રે તો તે ક્યાં જાય ?
- અઢળક ઢોળિયો રે શામળિયો.
મિત્રો, આ હતા ગુજરાતી વ્યાકરણમાં પુછાતા મહત્વના અલંકાર જે આપે પરીક્ષાની તૈયારી દરમિયાન ધ્યાનમાં રાખવાના હોય છે. દરેક પરીક્ષામાં ઓછામાં ઓછામાં 2 માર્ક્સના અલંકાર પુછવામાં આવે છે. જેથી આપે આ ટોપિકની તૈયારી જરૂર કરવી જોઇએ. અલંકારના તેના નિયમો યાદ રાખી લેવા અને તે મુજબ ઉદાહરણ ઉકેલવાના પ્રયત્ન કરવા. રોજ 5 ઉદાહરણ કરશો તો અલંકારના માર્ક્સ પરીક્ષામાં છુટશે નહિ.
