Sindhu Khin Ni Sanskruti દુનિયાની પ્રાચીનતમ સંસ્કૃતિમાંની એક છે. સિંધુ નદીને કિનારે વસેલી આ સંસ્કૃતિ દુનિયાની પ્રાચીનતમ સંસ્કૃતિમાની એક છે. આ સંસ્કૃતિ હડપ્પાના નામથી પણ ઓળખાય છે. આ લેખમાં આપણે સિંધુખીણની સભ્યતા વિશે ખુબજ વિગતવાર માહિતી મેળવીશુ.

સિંધુખીણની સંસ્કૃતિનું નામકરણ

1. હડપ્પા: ઉત્ખનન દરમિયાન પ્રથમ અવશેષ હડપ્પા નામનાં સ્થળેથી મળેલ હોય હડપ્પા સંસ્કૃતિના નામથી ઓળખાય છે.
2. સિંધુ સભ્યાતા: સિંધુ નદીના કિનારે વસેલી આ સંસ્કૃતિ સિંધુ સભ્યતાના નામથી ઓળખાય છે.
3. સિંધુ સરસ્વતી: સિંંધુ અને તેની સહાયક નકી જેલમ, ચિનાબ, રાવિ, બિયાસ, સતલુજ અને પ્રવર નદી.
4. કાંસ્યયુગીન સભ્યતા: આ સંસ્કૃતિના લોકો તાંબુ, ટીન અને કાંસા ના જાણકાર હતા.

સિંધુખીણની સભ્યતાની શોધ

સિંધુખીણની સભ્યતાની શોધ તબક્કાવાર થઈ છે. આ સંસ્કૃતિની શોધ કરવામાં વર્ષોનો સમયગાળો થયો છે. નીચેના કોષ્ટકમાં આ સંસ્કૃતિનુ ઉત્ખનન કરનાર વ્યક્તિ અને તેનું કાર્ય આપવામાં આવેલ છે.

આર્કિયોલોજીકલ સર્વે ઓફ ઇંડિયા

• (ASI) આર્કિયોલોજીકલ સર્વે ઓફ ઇંડિયા સ્થાપના 15 જાન્યુઆરી 1789 માં વિલિયમ જોન્સ દ્વારા કરવામાં આવી હતી.
• 1788 માં ધ એસિયાટિક રિસર્ચ પેપર ની શરૂઆત કરવામાંં આવી. આ મેગેઝિનમાં ઉત્ખન્ન દરમિયાન નવી વસ્તુ મળે તો તેનો અભ્યાસ કરવામાં આવતો હતો.
• 1814 માં બેંગાલ મ્યુઝિયમ ની શરૂઆત થઈ. આ ભારતનું પ્રથમ મ્યુઝિયમ હતું.
• 1905-1908 આ સમયગાળા દરમિયાન વાઇસરોય લોર્ડ કર્ઝન હતા. હેડ ક્વાટર સિમલા ખસેડવામાં આવ્યુ. તથા પર્યટન અને સંસ્કૃતિ મંત્રાલયની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.
• 1921 માં સર જ્હોન માર્સલ મહાનિર્દેશક બને છે. તેમના સમયગાળા માં દયારામ સહાની અને રખાલદાસ બેનર્જી પણ કામ કરે છે. આ સમય ગાળામાં મહાન નગર હડપ્પા અને મોહેંદ્જો દડોની શોધ થાય છે.

Sindhu Khin Ni Sanskruti | sindhu khin ni sabhyata નો વિસ્તાર

સિંધુખીણની સભ્યતા વિશે પરીક્ષામાં પ્રશ્ન પૂછવામાં આવતા હોય છે. ઉત્તર થી દક્ષિણ અને પુર્વથી પશ્ચિમ સુધી કેટલા વિસ્તારમાં આ સંસ્કૃતિ ફેલાયેલી છે. જે આપણે નીચે મુજ્બના ચાર્ટથી સમજીએ.

સમકાલીન સભ્યતાઓ

સિંધુખીણની સભ્યતા નીચે મુજની અન્ય સભ્યતાની સમકાલીન હતી.

1. ઇજિપ્ત (નાઇલવેલી)
2. મેસોપોટેમિયાની સંસ્કૃતિ
3. ચીની સભ્યતા

હડપ્પા સભ્યાતાની વિશેષતાઓ

નગર આયોજન :

સિંઘુખીણની નગર આયોજનની મુખ્ય વિશેષતા નીચે મુજબ છે.

• સર્વપ્રમુખ વિશેષતા – નગર આયોજના અને ગટર વ્યવસ્થા. અપવાદ – કાલીબંગન, લોથલ, સુરકોટડા, ચાન્હુદડો, ધોળાવીરા
• ઘરના દરવાજા તથા બારી મુખ્ય માર્ગ પર નહીં પરંતુ ગલીની અંદરની બાજુ પડતા હતા. અપવાદ – લોથલ
• ઘરની દીવાલની મજબૂતાઈ માટે પ્લાસ્ટર
• મકાનની ઇટ નું માપ 4:2:1
• ઘરની નાની ગટરથી મોટી ગટરને જોડતી મોરી ની વ્યવસ્થા
• મોરીમાંથી દુર્ગંધ ને અવગણવા ઢાંકણ ની વ્યવસ્થા
• ઈંટોને જોડવા માટે જીપ્સમ અને કોલસાનો ઉપયોગ
• પશ્ચિમ ભાગમાં મોટી ઇમારતો સ્નાનાગાર તથા સાર્વજનિક સ્થળ

અપવાદ:

દિશાની દ્રષ્ટિએ – પુર્વથી પશ્ચિમ

• કાલીબંગન
• લોથલ, સુરકોટડા- સમકક્ષ (ગુજરાત) તેમજ બંને જગ્યાએ દુર્ગ હતો.
• ચાન્હુદડો- પ્રજા હતી પરંતુ કિલ્લાનો અભાવ.

પશ્ચિમ થી પૂર્વ

• ધોળાવીરા- ત્રણ ભાગમાં વિભાજીત હતુ. જે ગુજરાતનું સૌથી મોટુ નગર છે.

જુની વસ્તુઓનું આયુષ્ય જાણવાની રીત

સિંંધુખીણની સંસ્કૃતિની દિવાલોમાં વપરાયેલી ઇંટો

1. કાચી ઇંટો – રક્ષા દિવાલ, ચબુતરા, રસ્તામાં માટી પુરણ
2. પાકી ઇંટો – રાજમહેલ, ભવન નિર્માણ
3. ફન્નીદાર ઇંટો – જળના નિકાસની વ્યવસ્થા માટે, મોરી, કુવા-કૂઇ બનાવવા માટે
4. અલંકૃત ઇંટો – એકમાત્ર નગર કાલીબંગા કે જ્યા મકાન બનાવવામા માટે ફર્સ પર આ ઇંટો વપરાયેલ છે.
5. L આકારની ઇંટો – મકાનના સાંચામાં, મકાનના બહારના હિસ્સામાં અને મકાનના કિનારા પર આ ઇંટોનો ઉપયોગ થતો હતો.

સિંધુખીણની સભ્યતાની સામાજિક સ્થિતિ

• સમાજમાં પરંપરાગત પરિવાર સાથે રહેવાની વ્યવસ્થા હતી.
• માતૃસત્તાક સમાજ હતો (માતૃદેવી ની મૂર્તિ હડપ્પામાંથી મળી આવેલ છે.)
• સામાજિક વર્ગ : પુરોહિત, વ્યપારી, અધિકારી, શિલ્પી, મોચી તથા શ્રમિક.
• પ્રભાવશાળી વર્ગ : વ્યપારી હતો.
• શોખ: વિવિધ વાનગી તથા રમતગમત અને મનોરંજનના સાધનો બનાવવાનો.
• શાકાહાર અને માંસાહારનું પ્રચલન
• હાથીદાંત અને શંખમાંથી બનાવેલ બંગડી અને વિવિધ આભુષણ
• આભુષણ: સોના, ચાંદી, છીપ અને માટીના હતા.

સિંધીખીણની સભ્યતાની આર્થિક સ્થિતિ

• મુખ્યત્વે આંતરિક અને બાહ્યવ્યપાર પર આધારિત વ્યવસ્થાઓ હતી
• બે ધાનની ખેતી, હળ દ્વારા ખેડેલ ખેતરના અવશેષ તથા પાકમાં વિવિધતા જોવા મળે છે.
• ચોખાના ઉત્પાદનથી પરિચિત હતા. જેના અવશેષો લોથલ અને રંગપુરથી મળે છે.
• શેરડી ઉત્પાદનમાં કોઇ અવશેષ મળેલ નથી.
• લોથલ તથા સૌરાષ્ટ્રમાં બાજરા અને રાજકોટની રોજડીઅમાં રાગીની ખેતીના અવશેષો.
• કાલીબંગા થી ખેડેલ ખેતરના અવશેષો.
• બનાવલી થી માટીના હળ
• વિશ્વમાં કપાસની ખેતી કરવાનો શ્રેય સિંધુખીણની સંસ્કૃતિને છે.
• હડપ્પા અને મોહેંજો દડોની જુડવા રાજધાની
• ઇતિહાસકારો સિંધુઅ સભ્યતાની ત્રીજી રાજધાની લોથલને કહે છે.
• ફળોની ખેતી: તરબૂચ, દાડમ, નારિયેળ અને લીંબુ.

પશુપાલન

• સિંધુવાસી હાથી અને ઘોડાથી પરિચિત હતા. પરંતુ આ પશુઓને પાલતુ બનવવા માટે અસફળ રહ્યા હતા.
• સુરકોટડા ઘોડાના અસ્થિ તથા રાણાઘુંડઈ(રાજસ્થાન) થી ઘોડાનું જડબુ મળેલ છે.
• લોથલ તથા રંગપુર- ઘોડાની મૂર્તિ મળેલ છે.
• આમરી – ગેંડાના અવશેષ
• ગાયનો ક્યારે પણ મુદ્રામાં ઉપયોગ કર્યો નથી. હિંસા/મુદ્રા વર્જ્ય, લેવડ દેવડ વર્જ્ય પવિત્ર માનતા હશે.
• સિંંહના સાક્ષ્ય નથી. વાઘની મુદ્રામાં સાક્ષ્ય મળ્યા છે.

વેપાર વાણિજ્ય

• મુખ્યત્વે સિક્કાનું પ્રચલન નહિવત.
• ક્રય-વિક્રય દ્વારા વસ્તુઓનું વિનિયમન
• વ્યપારિક વસ્તુઓ પર વ્યપારી દ્વારા વિવિધ વેપારીઓની મોહર લગાવવામાં આવતી હતી. જેના અવશેષ લોથલ થી મળેલ છે.
• વસ્તુઓને ગામડાથી શહેર સુધી પહોંચાડવા માટે ગાડાનો ઉપયોગ થતો હતો. જેના અવશેષો મોહેંજો દડોમાંથી બે પૈડાવાળુ ગાડું તથા ચાન્હુદડો માંંથી ચાર પૈડાવાળા ગાડાનું રમકડુ મળ્યુ છે.
• લોથલમાંંથી મળેલ વહાણ લંગારવાની ગોદી-સમુદ્ર વ્યપાર દર્શાવે છે.
• મોસેપોટેમિયા સાથે વેપાર જમીન તથા સમુદ્ર એમ બંને માર્ગે થતો હતો.
• રાજસ્થાનના જાંવરમાંથી ચાંદી મોસેપોટેમિયા અને અફઘાનિસ્તાન નિકાસ થતી હતી.

સિંધુખીણની સભ્યતાની ધાર્મિક સ્થિતિ

• મંદિરનો અભાવ
• અનુમાન – નિરાકાર ઇશ્વરમાં શ્રધ્ધા
• મોહેંજોદડો – પદમાસનમાં બેઠેલ પુરુષ , પશુપતિ(મહાદેવ), શિવ નું મોહર
• સ્વસ્તિકની મોહર – મોહેંજોદડો
• માતૃદેવીની મૂર્તિ ટેરાકોડાની બનેલ છે જે હડપ્પામાંથી મળેલ છે.
• સંખાકાર પાષાણ
• લિંગ અને યોનીની પૂજા
• લોથલમાંથી અગ્નિની વેદી અને વિશાળ સ્નાનાગાર

પ્રતિક અને તેનું મહત્વ

• સ્વસ્તિક – સૂર્ય ઉપાસના
• શિવ – યોગીશ્વર
• તાવીજ – પ્રજનન શક્તિ નું પ્રતીક
• બળદ – શિવનું વાહન
• બકરી – બલિ માટે ઉપયોગ
• નાગ – પૂજા
• ભેંસ – દેવતાઓની શત્રુ પર વિજય
• કાંસાની નર્તકી – મનોરંજન
• યુગલ કબર – સતી થવા પરિકલ્પના

ત્રણ સંસ્કાર

• અગિનદાહ – હિંદુ
• પૂર્ણ સમાધિ – મુસલમાન, ખ્રિસ્તી
• આંશિક સમાધિ – પારસી
• હડપ્પા – માણસને તાબુત સાથે દફનાવવાના અવશેષ
• મૃતકોને મુખ્યત્વે ઉત્તર-દક્ષિણ દફનાવવામાં આવતા હતા. અપવાદ- લોથલ અને રોપડમાં પુર્વ-પશ્ચિમ
• કાલીબંગન તથા લોથલમાંથી જોડિયા કબરનાં અવશેષ સાથે માટીના મૃતભાંડ
• અત્યેષ્ટિ સામગ્રી દાટવાનું મહત્વ
• રોપડ- માનવ સાથેનું કુતરાનું હાડપિંજર.

લીપી

• સિંધુ લીપી પર સૌપ્રથમ વિચાર કરનાર એલેકઝાંડર કનિંગહામ હતા. તેમણે ઇ.સ. 1873 માં આ લીપીનો બ્રાહ્મી લીપી સાથે સંબંધ છે તેમ નોંધ્યુ હતુ.
• વિશેષતા – ચિત્રાત્મક
• ચિહ્ન – માછલી, ગોળ, ચોકડી, પક્ષીના આકાર વગેરે
• ડાબેથી જમણે અને જમણેથી ડાબે લેખન છે.
• મૂળ ચિહ્ન – 64 અક્ષર
• લિપિ – બેસ્ટ્રોફેદન
• સૌથી વધુ ચિહ્ન – U અને માછલી

સિંધુખીણની સભ્યતાના મુખ્ય સ્થળો:

ગુજરાતમાં સિંધુખીણની સંસ્કૃતિના મુખ્ય સ્થળો

Gujarati Vyakaran for all Exams 2024 (ગુજરાતી વ્યાકરણ)

Read Also:

મિત્રો, આપણે આ લેખના માધ્યમથી સિંંધુખીણની સભ્યાતા વિશે તમામ માહિતી મેળવવાનો પ્રયત્ન કરેલ છે. આ તમામ મુદ્દાઓ પરીક્ષામાં ખુબજ ઉપયોગી છે. જેથી આ મુદાઓનું વારંવાર પુનરાવર્તન કરશો અને યાદ રાખી લેશો. આ સિવાય જો આપ આ મુદ્દાઓનું મુલ્યાકંન કરવા ઇચ્છો છો તો અમારી ટેસ્ટ સિરિઝનો પણ ઉપયોગ કરીને આપની તૈયારી વધારે મજબુત બનાવી શકશો. ધન્યવાદ.